سینمای «هنر و تجربه» حرکت در مسیر بی‌سرانجامی است

گروه فرهنگ و هنر دفاع پرس ـ رسول حسنی؛ سینمای ایران در مسیری که بیشتر از صد سال پیش آغاز کرده است تجربیات متفاوتی را از سد گذرانده و سبکها و ژانرهای گوناگونی را به کار گرفته است که گاهی موفقیت امیز و گاهی ناموفق از آب درآمدهاند. این مسئله در مقابل تعداد محدود سالن سینما و چرخه معیوب پخش و ارکان سبب میشود که سینما با حرکت کندی روبه رو شود.

تجربه برای کدام سینما

سینمای تجربی یا همان فیلم تجربی نوعی از سینما است که ریشه در نهضت آوانگارد اروپایی در دهة 1920 دارد. این اصطلاح به سبکی از فیلمسازی اطلاق میشود که کاملاً از جریان قالب سینما فاصله دارد و حتی میتوان گفت که در مواردی با سینمای جریان اصلی یا همان سینمای تجاری در تضاد است. در دهة 1960 به این نوع جریان فیلمسازی، سینمای زیرزمینی هم گفته می شد. یک فیلم تجربی اغلب به این شکل شناخته می شود که داستانی خطی ندارد و در آن از تکنیکهای نامتعارفی استفاده میشود. مثلاً ممکن است برخی از تصاویر وضوح نداشته باشند یا به طور مستقیم روی نوار سلولوئید نقاشی بکشند یا حتی سطح آن را خراش دهند.( سینمای تجربی چیست / شاپور عظیمی)

سینمای هنر و تجربه با هدف تجربه کردن شیوههای نو در فرم و روایت به وجود آمده نه آنکه بازگشت سرمایه جزء اولویتها نباشد. فیلمهای این گروه قرار است بر خلاف جریان سینمای ایران که فیلمهای عامه پسند و تجاری است حرکت کند. البته نباید انتظار داشت که فیلمهای این گروه در چرخه اقتصادی سینمای نقش مهمی ایفا کند چرا که هنرمندان هنر و تجربه برای آنکه ذائقه مخاطب را تغییر دهند و نوعی دیگر از سینما را عرضه کنند تصمیم به شکستن روایت میگیرند.

این شکست روایت تغییر در فرم را هم ناگزیر میکند و طبیعی است مخاطبی که فیلمهای به اصطلاح کمدی و درامهایی که سطح نازلتری نسبت به پاورقی نشریات زرد دارند را میبیند به آثار هنر و تجربه رغبت نشان نخواهد داد.

این نکته را باید یادآور شد که غالب فیلمهای هنر و تجربه اگر در فرم به شیوههای نویی رسیده باشد و حتی قابل تقدیر هم باشد اما در بعد تولید محتوی و خلق معنا چیزی بیشتر از همان کمدیهای مبتذلی نیست که هم اکنون در حال اکران است. بعد از چند سال ساخت و اکران در گروه هنر و تجربه، سینمای ایران به چه تجربه قابل استفادهای در کلیت سینما چه زبان فرم و چه زبان محتوی رسیده است. بحث اسلامی، ارزشی و انقلابی بودن به کنار این سینما حتی هویتی ایرانی نیز ندارند.

شکستن کلیشه بر پایه اصول

توفیقات سینمای غرب مبتنی بر تجربیات صدها ساله در درام نویسی بود که با گذشت زمان، زبان بیانی تازهای پیدا کرد و با ورود سینما این زبان بعد جهانیتری پیدا کرد. حتی در فیلمهای به شدت آوانگارد هنوز از همان دستور زبان درام استفاده میشود. این دستور زبان بخواهیم به سادهترین شکل همان ساختار ارسطویی است.

هیچ فیلمی ساخته نشده که از این ساختار تخطی کرده باشد. ممکن است جابجاییهایی در تقدم و تأخر آن صورت گرفته باشد اما اصل همانی است که ارسطو آن را کشف و تبیین کرده است. تجربی بودن به معنای آن است که فرمی جدید به کار گرفته شود تا مخاطبان بیشتری را جذب کنند. همه جریاناتی از قبیل «هنر برای هنر» در همان جمعه غربی اقبال چندانی نداشت. هنر زمانی پویا عمل میکند که هم هنرمند و هم اثر خلق شده به عنوان هنر باید از مردم و برای مردم باشد.

برخی فیلمسازان به این دلیل به سمت سینمای هنر و تجربه میروند که نه بودجه کافی در اختیار دارند و توانایی در خلق اثری قابل دفاع. این هنرمندان با ساخت این گونه فیلمها به بهانه تجربی بودنشان سرپوشی بر ناتوانی در تولید فیلم میگذارند. فیلمساز وقتی موفق عمل میکند که بتواند داستانی رئالیستی را طبق الگویی که ارسطو ترسیم کرده بسازد. تسلط بر زبان رئال زمینه ایجاد سبکهای دیگر را مثل سورئالیسم و مکاتب بعدی را بوجود آورد. جالب اینکه این فیلمسازان اقبال مخاطب از فیلمی را نشانه ضعف و بیاقبالی مخاطب را نشانه توفق فیلم میدانند. آنها حتی در مقابل منتقدان هم گارد میگیرند و نقد فیلم را نوعی توهین تلقی میکنند. تاسف بار تر اینکه اگر مخاطبی هم درباره نکات مبهم فیلم سوالی داشته باشند پاسخگو نیستند و عدم درک آن را به حساب کم سوادی و بی سوادی مخاطب میگذارند.

پیشرفت ابزار سینما و به حاشیه رفتن سیستم آنالوگ و جای گزینی آن با  دیجیتال سبب ارزان تر شدن تولید فیلم شده و این مسئله ورود فیلمسازان بیشتری را به دنیای سینما تسهیل کرده است. گذشته از این فراوانی دوربین دیجیتال و اینکه هر تلفن همراهی خود یک ابزار تصویر برداری نیز هست باعث شده که هر فردی که بخواهد میتواند فیلم بسازد. این مورد در کنار فراوانی جشنواره در داخل و خارج از کشور سبب میشود عرصه رقابت برای جذب مخاطب بیشتر شود. آن فیلمسازی در این زمینه موفق عمل میکند که بتواند آن چیزی را که مخاطب میخواهد به آنها بدهد و در خلال آن حرف خودش را نیز بزند.

تصمیم غلط در اکران

شعار و دغدغه گروه سینماهای «هنر و تجربه» برای نمایش آثاری است که اکرانشان میتواند جایگاه شایسته و درخور سازندگان آنها را در جامعه سینمایی روشن کند و به ارتقای دانش سینمایی تماشاگران و ارتقای کیفیت هنری سینمای ایران کمک کند.