محمد غزالی با رویکرد سلوکی و معنوی مباحث مختلف دینی را ارزیابی کرده است
به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع‌پرس، در حاشیه سومین روز از برگزاری چهل‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب اندونزی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد‌جواد رودگر؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از کالج صدرا شهر جاکارتای اندونزی بازدید و برای حاضران سخنرانی کرد.
با توجه به این نکته که امام غزالی در اندونزی در ذهن، ضمیر و زبان اکثر استادان و دانشگاهیان از جایگاه ممتاز و محبوبیت خاصی برخوردار و به گونه‌ای یک شخصیت مقدس است، حجت‌الاسلام رودگر سخن خود را به اخلاق با تکیه بر آرای امام محمد غزالی اختصاص داد.
وی در ابتدا به موضوع امام محمد غزالی و اخلاق عرفانی اشاره کرد و گفت: اخلاق عرفانی، اخلاق و عرفان نیست بلکه حلقه واسط بین اخلاق و عرفان است. برای تبیین اخلاق عرفانی لازم است اصطلاحات، مفردات و مبادی تصوری موضوع بحث را اندکی روشن کنم. اخلاق از خلق به معنای ملکات نفسانی اعم از ملکات فاضله و رذیله نشات می‌گیرد. البته معنای مثبت اخلاق یعنی فضائل اخلاقی در ذهن ما منعکس می‌شود. علامه طباطبایی ذیل آیه چهارم سوره قلم در تعریف اخلاق می‌گوید که ملکات، افعال، اعمال، گفتار و کردار ما را تشکیل می‌دهد. البته بعضی‌ها هم فقط بحث ملکات را مطرح نکردند بلکه افعال اختیاری و ارادی را در بحث و تعریف اخلاق مطرح کردند.
وی ادامه داد: در قرآن با واژه شاکله مواجه هستیم که در آیه 84 سوره اسراء به آن اشاره شده است. شاکله به معنای شخصیت در معنای روانشناختی و ملکات وجودی است که انسان به تدریج آن را کسب می‌کند. آیه ۳۰ سوره روم شاکله خدا خواسته را مطرح می‌کند؛ این شاکله تبدیل نشدنی و در همه ثابت است و ممکن است مستور شود اما مبدل و فانی نمی‌شود. اما شاکله الناس که در اخلاق با آن سروکار داریم همان شاکله‌ای است که خودمان برای خودمان ساختیم. عرفان به معنای معرفت شهودی، اسماء الحسنی الهی و اوصاف الحسنی الهی است و تقریب وجودی به حقیقه الحقایق یا اسماء الحسنی الهی و متصل به اوصاف و اسماء الهی است که از راه طهارت نفس با طی مقامات و منازل به دست می‌آید. اخلاق عرفانی، اخلاقی است که عرفا آن را بنا کرده‌اند و متکی بر کشف و شهود عرفانی است و از آیات و بینات قرآن، احادیث، روایات و ادعیه بیشترین تغذیه را کرده است. منبع تغذیه آن کتاب و سنت به معنای جامع کلمه است.
این پژوهشگر با بیان اينکه عالمان و دانشمندان اسلامی در اخلاق عرفانی آثاری از خود برجای گذاشتند، مطرح کرد: ما انواع اخلاق از جمله اخلاق نقلی، عقلی، فلسفی، عرفانی و ترکیبی داریم. کتاب‌هایی مانند «شرح حدیث جنود عقل و جهل» امام خمینی(ره)، «اوصاف الشریف» اثر خواجه نصرالدین طوسی و «احیاء علوم الدین» اثر محمد غزالی در عین حال که جنبه روایی دارد و اخلاق نقلی است ولی با ماهیت و رویکرد سلوکی صوفیانه و عرفانی به معنای عام کلمه نوشته شده است. کتاب «المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء» تهذیب ملا محسن فیض کاشانی از عاملان بزرگ شیعیی بر کتاب الاحیاء محمد غزالی است. غزالی در کتاب‌های «کیمیای سعادت» که آن را به فارسی نوشته یا در کتاب‌های «الاربعین»، «منهاج العابدین» و... با رویکرد سلوکی و معنوی مباحث مختلف دینی از جمله اخلاق را مورد ارزیابی قرار داده است. لذا عالمان اسلامی و فیلسوفانی مانند فارابی و عالمان اهل معنا و سیر و سلوک و همچنین علامه طهرانی در رساله «لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب» در این زمینه نقش برجسته‌ای دارند.
او با اشاره به اینکه قله اخلاق عرفانی را می‌توان در تفسیر المیزان جلد اول ذیل آیه ۱۵۱ تا ۱۵۴ سوره بقره دید، افزود: علامه طباطبایی بعد از تفسیر آیه به آیه و آیه به روایت، بحث‌های موضوعی از جمله الاخلاق را مطرح می‌کند. در الاخلاق سه مکتب اخلاقی شامل فلاسفه و حکمای یونان باستان که مبتنی بر حب، مقبولات و مشهورات مردم است و اخلاق عام انبیایی که مبتنی بر آخرت‌گرایی و اخلاق اختصاصی قرآن را که اخلاق توحیدی و اخلاق عرفانی توحیدی است، ارزیابی کرد. قله اخلاق عرفانی در الاخلاق است که در حدود پنج صفحه به زبان عربی نوشته شده است ولی نیاز به تفسیر، بحث و بسط فراوانی دارد. چون علامه طباطبایی، اخلاق عرفانی را مبتنی بر نظام اسمائی و بر اساس مبنا، مولفه‌ها و کارکردهای خاص خودش تبیین کرده است.
رودگر با بیان اينکه سه مولفه اصلی توحیدی بودن، عبودی بودن و حبی بودن در اخلاق توحیدی و عرفانی علامه طباطبایی مطرح است، بیان کرد: این مولفه‌ها بر اساس آیات قرآن و برخی از احادیث نبودی و علوی قابل مشاهده است. اخلاق عرفانی نیاز به تولد دوباره دارد. بر اساس آموزه‌های حضرت عیسی(ع) کسی نمی‌تواند به ملکوت آسمان‌ها راه پیدا کند مگر اینکه به تولد دوباره برسد. گوشه‌ای از این تولد در ساحت اخلاق عرفانی قابلیت تعمیم دارد. اخلاق عرفانی به تعبیر آیت‌الله حسن‌زاده آملی در کتاب «انسان در عرف و عرفان» به این معناست که عرفان، خداخوانی، خدادانی و خداجویی نیست بلکه خداخویی است. اخلاق عرفانی همان خداگونگی و خداخویی است.
او با اشاره به اینکه امام محمد غزالی نقش بسیار برجسته‌ای در عرصه اخلاق داشت، ادامه داد: چنانچه بزرگان و علمای شیعه و اهل تسنن نیز چنین نقشی را ایفا کردند و امام محمد غزالی نیز در این جهت نقش برجسته‌ای داشتند. کتاب «مشکاه الانوار» ایشان شاهد این برجستگی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اضافه کرد: رویکرد اوصاف اخلاقی با قائده نظام طولی، تشکیکی، علی و معلولی است اما خود اخلاق از چنین ماهیتی برخوردار نیست. اوصاف اخلاقی ممکن است به شکل جزیره‌ای مطرح شوند. علامه طباطبایی بن‌مایه‌ها و مانیفست اخلاق عرفانی - اجتماعی را تبیین و ترویج کرده‌اند. ایشان ذیل آیه چهارم سوره قلم، خلق عظیم پیامبر(ص) را اخلاق اجتماعی می‌داند.
وی افزود: امام محمد غزالی تطورات فکری مختلفی داشت که در کتاب «المنقذ من الضلال» نیز به آن اشاره شده است. در عین حال احساس می‌کنیم او در احیاء علوم دین، سکوت و عزلت را برجسته و پررنگ کرده و اهل انزوا و جامع‌گریز است اما با نگاه به زندگی و حیاتش می‌بینیم که در عرصه‌های علمی حضور فعال دارند و در بعضی از عرصه‌های اجتماعی هم حضور داشتند.
رودگر اضافه کرد: اخلاق عرفانی - اجتماعی وقتی به دست کسانی مانند علامه طباطبایی و بزرگانی مانند امام خمینی(ره) در کتاب «شرح حدیث جهود عقل و جهل» و بعضی از احادیث اخلاقی در شرح چهل حدیث رسید، می‌بینیم که مسئله کاملا عمیق‌تر می‌شود و با سیره عملی کسانی مانند امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی به سمت اخلاق عرفانی – اجتماعی سوق پیدا می‌کنیم. مخصوصا وقتی اخلاق عرفانی – اجتماعی از طرف عارفان و اخلاقیون مکتب نجف همچون ملاحسین قلی همدانی، سید علی شوشتری، سید احمد کربلایی، شیخ محمد بهاری‌همدانی، میرزا علی قاضی طباطبایی به علامه طباطبایی و امام خیمنی(ره) رسید، می‌بینیم مسئله اخلاق عرفان جنبه‌های اجتماعی و عدالت‌خواهانه عمیق اجتماعی هم پیدا می‌کند و این بسیار مغتنم است.
چهل‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب اندونزی با حضور ۱۵۰ ناشر داخلی و خارجی از پنجم تا نهم مهرماه ۱۴۰۲ در شهر جاکارتا برگزار می‌شود.
انتهای پیام/ 121
